2016-08-05, 14:40   A A A     Krzysztof Szujecki

fot. Wikimedia Commons/Henri Musielak

W Towarzystwie Gimnastycznym Sokół szczególny nacisk kładziono na wszechstronny rozwój fizyczny członków oraz umacnianie świadomości narodowej młodzieży, głównie poprzez obchody rocznic narodowych czy wieczornice muzyczne i poezji (m.in. Mickiewiczowskiej).

Przyświecały temu nie tylko względy biologicznego trwania narodu, ale przede wszystkim przygotowanie młodych Polaków do ewentualnego czynu zbrojnego, mogącego przyczynić się do odzyskania niepodległości przez nasz kraj.

Po wzmożeniu patriotycznych nastrojów wśród polskiego społeczeństwa, co spowodowane było rewolucją 1905 r., Sokół przyjął jednocześnie charakter organizacji paramilitarnej, ponieważ nieoficjalnie zaczęto odbywać także zajęcia wojskowe. Uczestniczyło w nich wielu przyszłych oficerów i podoficerów biorących udział w powstaniu wielkopolskim oraz w armii gen. Józefa Hallera. Ten wybitny żołnierz i przyszły przewodniczący Związku Harcerstwa Polskiego, pełnił funkcję Komendanta Polowych Drużyn Sokolich, które zorganizowały otwarte manewry wojskowe w 1913 r.

Pierwsze próby utworzenia stowarzyszenia gimnastycznego w Polsce pod zaborami sięgają lat sześćdziesiątych XIX w, a ich inicjatorem był poznański nauczyciel języków klasycznych Bonifacy Łazarewicz. Działał on pod wpływem prasowych doniesień o niedawnym powstaniu Stowarzyszenia Gimnastycznego Sokół w Czechach i w odpowiedzi na obrażające uczucia narodowe Polaków przemarsze urządzane przez niemieckie towarzystwo gimnastyczne „Turnverein”. Jego aktywność przyniosła efekty pod koniec 1862 r., kiedy w Poznaniu pod auspicjami Towarzystwa Przemysłowców Polskich założono Towarzystwo Gimnastyczne. O początkach działalności sekcji informował „Nadwiślanin”:

Dnia 22 b.m [listopada] rozpoczął prof. Łazarewicz w budynku starego gimnazjum lekcje gimnastyki. Uczestników było ok. 20. Nie widząc w tem ślepego tylko naśladowania niemieckich Turnerów, polecamy owszem, jak starym, tak młodym, mierne, skromne, i w cichości branie w tych lekcjach udziału, gdyż nie zważając na towarzyskie następstwa, samo zdrowie, którym pracujących w murach miasta obdarzają, ważnym, może nawet najważniejszym dla narodu jest zyskiem.¹

Wkrótce, gdy większość członków uciekła do zaboru rosyjskiego w celu przystąpienia do walki w powstaniu styczniowym, organizację rozwiązano. Na ziemiach polskich pierwsza trwała organizacja ruchu sokolego utworzona została 7 lutego 1867 r. we Lwowie z inicjatywy lekarza Józefa Millereta oraz Ignacego Żegoty Krówczyńskiego, którzy otrzymali zgodę na zorganizowanie Towarzystwa Gimnastycznego od namiestnika Galicji Agenora Gołuchowskiego. Wkrótce oficjalnie nadano mu nazwę Sokół, a Millert został pierwszy prezesem Towarzystwa. Do najważniejszych działaczy należeli także redaktor lwowskiej „Gazety Narodowej” Jan Dobrzański oraz założyciel oficjalnego pisma organizacji, „Przewodnika Gimnastycznego – Sokół”, lekarz – Tadeusz Żuliński.

W roku rozpoczęcia wydawania pisma (1884) powstała pierwsza filia „Sokoła Macierzy” w Stanisławowie. Rok później utworzono niezależne Towarzystwo Sokół w Krakowie; licznie też zaczęły pojawiać się w Galicji nowe gniazda i filie Sokoła lwowskiego. Powstawały one nawet w tak małych miasteczkach, jak przykładowo Brodów, Czortków czy Podgrodzie, co wydatnie przyspieszało ich rozwój cywilizacyjno-kulturowy i umacniało tradycje narodowe.

W 1885 i 1886 r. zorganizowano w Inowrocławiu i Bydgoszczy pierwsze gniazda na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego, a kilka lat później funkcjonowały już centralne organizacje zrzeszające oddziały sokole istniejące na obszarze dwóch zaborów, austriackiego: Związek Sokolstwa Polskiego (1892) oraz pruskiego: Związek Sokołów Wielkopolskich (1893). Warto podkreślić, że Sokół wielkopolski miał zdecydowaną przewagę liczebną w stosunku do swojego odpowiednika z Małopolski i Galicji, pomimo znacznie gorszych warunków politycznych, w jakich przyszło mu się rozwijać. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej w zaborze pruskim działało 291 gniazd sokolich, podczas gdy w austriackim – 171. Z obszarem Wielkopolski związane jest także powstanie w 1907 r. pierwszych oddziałów kobiecych polskiego Sokoła.

Najpóźniej, bo dopiero w 1906 r., zezwolono na utworzenie Sokoła w zaborze rosyjskim. Oficjalnie działał jednak bardzo krótko, gdyż – zaniepokojone prężną działalnością organizacji, która w samej tylko Warszawie osiągnęła liczbę 4000 członków – władze carskie po kilku miesiącach cofnęły pozwolenie. W związku z tym rozpoczęto tworzenie innych podobnych organizacji ( „Piechur” i „Gimnasta”), które z powodzeniem realizowały misję patriotyczną w warunkach konspiracyjnych.

Odziały sokole u schyłku XIX stulecia tworzono także na emigracji: w Niemczech, Francji i Stanach Zjednoczonych, gdzie od 1894 r. działał polski Związek Sokoli – oficjalnie podlegający pod sokoła galicyjskiego. Pierwszy zlot polskich organizacji sokolich na obczyźnie odbył się w 1899 r.

Towarzystwa te nie ograniczały się wyłącznie do upowszechniania ćwiczeń gimnastycznych. Z czasem powstały w nich odrębne sekcje dyscyplin sportowych: gier zespołowych, lekkoatletyki i innych. Łącznie do 1914 r. utworzono na ziemiach polskich 283 oddziały TG „Sokół”. Jego wielkość, skala oddziaływania w trzech zaborach i zaangażowanie w rozwój innych dyscyplin spowodowały, że rok 1867 symbolicznie uznawany jest za datę narodzin polskiego sportu.Warto jednak pamiętać, że już znacznie wcześniej powstawały na naszych ziemiach organizacje o sportowym charakterze. W 1833 r. uchwałą Senatu Rządzącego Wolnego Miasta Krakowa powołano Krakowskie Towarzystwo Strzeleckie, odwołujące się do tradycji Bractw Kurkowych. Klika lat później, w 1839 r., w zaborze pruskim powstał pierwszy klub oparty na modelu nowoczesnego sportu angielskiego: był nim Klub Jeździecki Towarzystwa ku Ulepszaniu Hodowli Bydła i Koni Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Zaś dwa lata później utworzono Towarzystwo Wyścigów Konnych i Wystawy Zwierząt Gospodarskich w Warszawie, które stało się centrum sportów jeździeckich na ziemiach polskich. W kolejnych dekadach XIX w. wyścigi konne zaczęto organizować także we Lwowie i Krakowie.

Powrót