2012-01-10, 10:54   A A A     Krzysztof Szujecki

Krzysztof Szujecki przybliża czytelnikom portalu Sportowa Historia.PL początki sportów zimowych w Polsce.

1. Początki zorganizowanego sportu w okresie zaborów

1. 1. Pionierzy łyżwiarstwa

Można założyć, że początkiem profesjonalnego uprawiania zimowego sportu na ziemiach polskich jest data 1869, kiedy we Lwowie powstało Lwowskie Towarzystwo Łyżwiarskie. Zostało ono założone z inicjatywy księgarza Stanisława Rychtera w celu nauczania i propagowania jazdy na łyżwach. W tym samym roku zrzeszenie o podobnym charakterze utworzono w Krakowie.

Szerokim echem odbiło się powstanie w Królestwie Polskim Warszawskiego Towarzystwa Łyżwiarskiego (1893). Wiadomo, że zrzeszało ono ponad 100 członków – w tym 15 kobiet.

O skali popularności jazdy na lodzie, zwłaszcza w warszawskiej Dolinie Szwajcarskiej, ale nie tylko, świadczy fragment artykułu z „Tygodnika Ilustrowanego” z tego roku.

Dziś w Warszawie, kto w Boga wierzy, ślizga się na łyżwach. Ba! Czynią to nawet skończeni ateusze. Jakiś szał czy mania ogarnęły w tym kierunku męską i żeńską ludność naszego miasta. Panie, panowie, panienki i panięta uwijają się na halifaxach [nazwa modelu łyżew¹] (...) po wszystkich miejskich i podmiejskich ślizgawkach. Maluczko, a ujrzymy na lodzie starców i niemowlęta (...)².

Interesującą informację podano w książce Igrzyska stare jak świat, a jej potwierdzenie odnajdujemy także w Encyklopedii kultury polskiej XX wieku, mianowicie że pionier kinematografii polskiej i jednocześnie członek WTŁ – Kazimierz Prószyński w roku 1895 nakręcił film pt. „W dolinie Szwajcarskiej”. Wykonany za pomocą dopiero co zbudowanego pleografu, był nienajlepszej jakości i prezentował jedynie łyżwiarza, który zakręcił się w koło³ na powierzchni lodu. Były to jednak początki polskiego kina w ogóle.

Co ciekawe jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku jazda na łyżwach, a nawet na sankach była w Zakopanem bardziej powszechna niż narciarstwo. W 1901 roku, dzięki inicjatywie powstałego wówczas Towarzystwa Sportowego w Zakopanem, którego przewodniczącym został Jan Szymański, utworzono pod Antałówką pierwszą sztuczną ślizgawkę⁴.

Wojciech Lipoński zwraca jeszcze uwagę na dwa wydarzenia w rozwoju łyżwiarstwa do czasów pierwszej wojny światowej. Otóż w roku powstania WTŁ „Tygodnik ilustrowany” zamieścił informację świadczącą o postępie w umiejętnościach technicznych łyżwiarzy, a w 1906 roku natrafiamy na nazwisko zawodnika Weryho, którego imię niestety się nie zachowało; starał się on spopularyzować łyżwiarstwo figurowe we Lwowie⁵.

W 1908 roku na obszarze Królestwa Polskiego w Warszawie odbyły się mistrzostwa Europy w łyżwiarstwie figurowym. Były to trzynaste ME w tej dyscyplinie – pierwsze rozegrano bowiem już w 1891 roku. Na warszawskich zawodach mężczyźni rywalizowali w jeździe solowej, w której zwyciężył Austriak Ernst Herz.

Warto zwrócić uwagę, że w tym okresie mamy już do czynienia ze zdecydowanym sprecyzowaniem formy jazdy na łyżwach. Jednak dopiero od lat dwudziestych XX wieku można mówić o znacznym postępie w jeździe szybkiej na lodzie – pionierem łyżwiarstwa szybkiego był słynny Leon Jucewicz. Natomiast Legendy sportu polskiego podają, że do 1914 roku najlepszym solistą w łyżwiarstwie figurowym był Bronisław Wróbel, a najlepszą parą: Olga Pośmiakówna i Henryk Przedrzymirski⁶. W książce zamieszczono również zdjęcie tej pary z 1912 roku.

1.2. Pionierzy narciarstwa

Narciarstwo w wymiarze sportowym rozwinęło się pod wpływem turystyki. Znaczącą więc rolę odegrało utworzenie Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, początkowo nazywającego się Galicyjskim TT, propagującego turystykę górską. W 1873 roku z inicjatywy Feliksa Pławickiego i przy poparciu Tytusa Chałubińskiego, ks. Józefa Stolarczyka, Bolesława Lutostańskiego i grupy innych działaczy turystycznych powstało w Nowym Targu Galicyjskie TT. Po roku 1874 zmieniono nazwę organizacji na Towarzystwo Tatrzańskie, a odzyskanie przez Polskę niepodległości (1918) umożliwiło przemianowanie nazwy na PTT w 1920 roku.

Pionierami zimowej turystyki narciarskiej byli prawdopodobnie Władysław Kleczyński jr oraz Marcin Kozłecki, którzy na wiosnę 1891 roku odbyli narciarską wędrówkę do Czarnego Stawu Gąsienicowego⁷. W roku 1894 taką samą wycieczkę odbyli Stanisław Barabasz i Jan Fischer i wiele źródeł podaje tę wyprawę jako pierwszą w historii. Barabasz (1856-1949), jeden z bardziej znanych propagatorów narciarstwa w Polsce, we Wspomnieniach narciarza (1914) opisuje jak w grudniu 1888 roku skonstruował własnoręcznie parę drewnianych nart, posługując się stelmachem dworskim. Poruszanie się na dwóch deskach ćwiczył nocami, by uniknąć złośliwych uwag przechodniów.

O dużym znaczeniu Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego najlepiej może świadczyć fakt, iż spośród wielu działających w nim sekcji, zaistniała także ta, która niebawem – mimo niechęci Mariusza Zaruskiego⁸ – miała przekształcić się w propagującą głównie sport, a nie jedynie turystykę. W roku 1907 utworzono bowiem pierwszy polski klub narciarski – Zakopiański Oddział Narciarzy Towarzystwa Tatrzańskiego; niebawem przekształcił się on w istniejący do dnia dzisiejszego klub sportowy pod nazwą: Sekcja Narciarska Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego Zakopane. ZONTT utworzony został z inicjatywy wybitnych polskich działaczy narciarskich przełomu XIX i XX wieku: Stanisława Barabasza, Mariusza Zaruskiego i Mieczysława Karłowicza. Książka Igrzyska stare jak świat dość dokładnie opisuje początki klubu:

Klub liczył 21 członków, w tym jedną kobietę – Leokadię Czerwińską. 25 grudnia tegoż roku rozpoczął się pierwszy bezpłatny kurs jazdy na nartach. Wzięło w nim udział 67 osób, w tym 12 kobiet oraz 5 przewodników górskich⁹.

Pierwsze zawody z prawdziwego zdarzenia zorganizowane zostały przez klub „Czarni” ze Lwowa również w 1907 roku. Oto ich program: biegi płaskie na dystansach 1000 m i 1609 m oraz terenowy bieg zjazdowy (długość trasy: 1500 m). W styczniu w roku 1908 natomiast rozegrano w Sławsku pierwszy konkurs skoków. W 1910 roku we Lwowie wybudowano pierwszą poważną skocznię narciarską, a „międzynarodowy sukces”, pochodzącego ze Lwowa, Jana Jarzyny w austriackim Raxie (1913)¹⁰, potwierdza rozwój polskich skoków. W Raxie dobre wyniki osiągnęli także inni narciarze: Aleksander Schiele, był drugi w biegu z przeszkodami a Elżbieta Michalewska-Ziętkiewiczowa (1894-?), druga w biegu pań.

Powszechna wiedza o karierze sportowej Michalewskiej jest niewystarczająca, zważywszy na fakt, że była ona jedną z pierwszych (a być może pierwszą) kobiet w świecie, które wykonywały skoki na nartach. Jej przygoda z narciarstwem rozpoczęła się w Wiedniu, dokąd wyjechała z Zakopanego w 1911 roku, aby podjąć studia w wyższej szkole gry na fortepianie. Tam też doskonaliła swoje umiejętności sportowe i obok sukcesów w biegach, osiągnęła także wysoki poziom w skokach. Uzyskiwała kilkunastometrowe odległości bez upadku, wygrywając z wieloma mężczyznami¹¹. Warto w tym miejscu zacytować Józefa Kapeniaka, który tak oto pisał o niej w 1971 roku:

Dziś z perspektywy czasu można powiedzieć, że Pani Ela Michalewska-Ziętkiewiczowa nie została doceniona przez współczesnych i przez następne dwa pokolenia. Przecież miała wyniki pierwszorzędne nawet w skali światowej. Już nie mówię o niej jako o tej, która pierwsza przywdziała narciarskie spodnie, ale tej, która pierwsza brała udział w skokach narciarskich. Świat przypomni sobie o niej, gdy kiedyś zostanie wprowadzona dyscyplina skoków narciarskich kobiet, a to nie jest znów tak nieprawdopodobne¹².

Dziś, kiedy pierwszy w historii konkurs skoków kobiet na mistrzostwach świata w Libercu (2009) został rozegrany, słowa Józefa Kapeniaka nabierają nowego znaczenia. Ale czy świat przypomniał sobie o tej niezwykle utalentowanej Polce?

Ważnym wydarzeniem dla regionu Tatr Polskich było zorganizowanie pierwszych międzynarodowych zawodów narciarskich. Starania ku temu podjęto w 1909 roku, z inicjatywy Zakopiańskiego Oddziału Narciarskiego TT i Krakowskiego Koła Karpackiego Towarzystwa Narciarskiego. Doprowadzono do organizacji tych zmagań, w których skład wszedł bieg juniorów, bieg seniorów oraz slalom, w dniu 28 marca 1910 roku na Hali Gorczykowej¹³.

W Zakopanem sport (w przeciwieństwie do turystyki) do końca pierwszej wojny światowej rozwijał się stosunkowo słabo. W owym czasie Lwów wyraźnie przodował i to zarówno pod względem poziomu sportowego, jaki i organizacji. Tym niemniej w latach 1910-1917 powstały trzy nietrwałe skocznie na Kalatówkach, na których uzyskiwano odległości w granicach 10-14 m.

Podobnie jak w łyżwiarstwie, także i w narciarstwie około 1910 roku zachodzi proces specjalizacji w poszczególnych dyscyplinach. Biegi narciarskie przed tym okresem byłby praktycznie jedynym narciarskim sportem; próby uprawiania narciarstwa alpejskiego podejmowano w latach 1910-1914, jednak na niewielką skalę¹⁴. Niemniej odnotować należy, iż w 1910 roku triumfatorem pierwszego poważnego biegu zjazdowego był Henryk Bednarski (1885-1945), postać niezwykła – taternik, działacz i ratownik TOPR. Jeden z pierwszych nowoczesnych narciarzy polskich, który przez ponad 20 lat utrzymywał doskonałą formę¹⁵. Konkurencjami alpejskimi, jakie rozgrywano były: tzw. „bieg tatrzański” dla seniorów oraz zjazd juniorów i kobiet. Odbywały się one na Kalatówkach.

1.3. Rozwój innych dyscyplin

Sięgając do początków saneczkarstwa, wskazać można rok 1906 i organizowane w Warszawie do 1914 roku zawody na „górze lodowej” na terenie Agrykoli. Od początku XX wieku ośrodkami, gdzie uprawiano tę dyscyplinę były również: Przemyśl, Lwów, Bielsko i Zakopane.

Znany z zasług dla rozwoju narciarstwa gen. Mariusz Zaruski (1867-1941), propagował również sporty saneczkowe. Na zboczach Gubałówki uprawiano dzięki jego koncepcji jazdę na sankach i bobslejach w roku 1908. Czynił też starania, mające na celu wybudowanie toru bobslejowego. Po dwóch nieudanych próbach, wreszcie latem 1912 roku rozpoczęto budowę toru z Kuźnic do willi „Adasiówka”, który oddano do użytku w grudniu 1913. Jego projektantami byli Alojzy Jost i Józef Rams¹⁶.

Ważnymi wydarzeniami w okresie poprzedzającym odzyskanie przez Polskę niepodległości były z pewnością: wydanie pierwszego podręcznika do nauki jazdy na sankach (1908 – autor o pseudonimie „Ksawery”), a także utworzenie przez braci Leszczyńskich pierwszego saneczkarskiego klubu rok później¹⁷. Władysław Zieleśkiewicz informuje, iż w 1910 roku „podczas międzynarodowych zawodów R. Wacek i R. Jenke zajęli pierwsze miejsce w konkurencji dwójek”¹⁸.

Nie ma wielu przesłanek by twierdzić, że przed 1918 rokiem hokej na lodzie był uprawiany na większą skalę. Trwały rozwój tego sportu następuje już po pierwszej wojnie. Jedną z nielicznych informacji (Domański, Lipoński) jest doniesienie, iż około 1906 roku – a więc w okresie rozkwitu sportu lwowskiego – rozgrywano pierwsze w Polsce hokejowe mecze. We Lwowie organizowali je między sobą tamtejsi studenci (uczniowie). Natomiast w utworzonej w 1913 roku sekcji łyżwiarskiej AZS Kraków istniały dwie drużyny hokejowe, które organizowały między sobą spotkania towarzyskie, cieszące się dużą popularnością mieszkańców tego miasta. Badacz dziejów akademickiego sportu w Polsce Ryszard Wryk stwierdza, iż:

na podstawie zgromadzonych źródeł trudno jednoznacznie stwierdzić, czy był to klasyczny hokej kanadyjski czy też hokej typu bandy. Jest jednak faktem bezspornym, że AZS Kraków jako jedna z pierwszych organizacji zaczęła propagować na ziemiach polskich tę dyscyplinę sportu¹⁹.

Curling, który był dyscypliną pokazową międzywojennych zimowych igrzysk olimpijskich, zaczął być u nas uprawiany na szerszą skalę i poważnie traktowany dopiero na początku XXI wieku, ale na istnienie tego sportu – a także innych zimowych – wskazywał już w 1900 roku prof. Eugeniusz Piasecki (1872-1947). Urodzony we Lwowie wybitny polski lekarz i teoretyk wychowania fizycznego, propagator wszelkich odmian sportu, opublikował w tym czasie artykuł poświęcony w całości sportom zimowym.

Co istotne, został on opublikowany aż trzykrotnie, najpierw w czasopismach: „Słowo Polskie” (Lwów), a następnie w „Przeglądzie Zakopiańskim”. Tak więc ukazał się w rejonach, które odegrały w rozwoju zimowych dyscyplin znaczącą bądź decydującą rolę. W roku 1901 wydano go w Zakopanem w postaci broszury pod tytułem O sportach zimowych. Jego ważne fragmenty przytacza w referacie na temat zimowych obiektów w Tatrach Polskich i Zakopanem, Zbigniew Moździerz²⁰:

…Oto za granicą, w krajach o klimacie do naszego zbliżonym, uprawiają cały szereg zabaw, mających wszystkie zalety najpiękniejszych gier i najdzielniejszej turystyki. W Anglii, Szkocyi i Ameryce północnej ślizgawka nie pozostała terenem bezcelowego biegania, lecz służy za pole do prześlicznych gier, jak „hockey”, „rink ball”, „curling”. Norwegia, Finlandya i Kanada – oto znów ojczyzny łyżew śniegowych ‘ski’, które Fritjow Nansen nazwał – może słusznie – królem wszelkich sportów. ‘Rennwolfy’ szwedzkie, sport saneczkowy, uprawiany na wielką skalę, we wszystkich krajach północy prócz – naszego, oto dopełnienie urozmaiconego obrazu. Pomijam sport żaglowy na lodzie, u nas trudniejszy do zastosowania; reszta jednak wymienionych zabaw wprost prosi się o prawo obywatelstwa w naszym kraju, gdzie sprzyja im i klimat i teren. Mimo to dotychczas tylko sporadyczne próby wycieczek na ‘ski’ mamy u nas do zanotowania. Toteż usilne starania w celu wzbogacenia naszego skarbca zabaw w tym kierunku musimy uważać za rzecz wprost konieczną.

Ważne, że Piasecki doceniał różnorodność sportów zimowych oraz stawiał potrzebę ich propagowania i uprawiania na równi z letnimi.

Zbigniew Moździerz podzielił rozwój sportów zimowych, ukazując go poprzez prezentację historii obiektów i urządzeń sportowych, na kilka okresów, z których szczególnie interesujący nas pierwszy przypada na lata 1891-1912. W tym czasie bowiem z „turystyki zimowej narodziły się sporty zimowe”. Następny okres obejmuje lata 1913-1922, czyli etap „krzepnięcia organizacyjnego i zbierania doświadczeń”^21.

Krzysztof Szujecki

1 Wszystkie przypisy w nawiasach kwadratowych pochodzą od autora.

2 Lipoński Wojciech, Sport. Literatura. Sztuka, Warszawa 1974, s. 121-122.

3 Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Kultura fizyczna. Sport, Warszawa 1997, s. 304.

4 Sporty zimowe u progu XXI wieku oraz tradycje i perspektywy Zakopanego, Krasicki Szymon i Chojnacki Kazimierz (red.), Kraków 2001, ISSN 0239-4839, s. 281, 282.

5 Lipoński Wojciech, Encyklopedia sportów świata, Poznań 2001, s. 296.

6 Tajner Aniela, Legendy sportu polskiego. Białe szaleństwo, Cieszyn 1991, s. 140.

7 Radwańska-Paryska Zofia, Paryski Witold Henryk, Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 1995, s. 799.

8 Szatkowski Wojciech, Od Marusarza do Małysza, Zakopane, 2002, s. 23.

9 Rozdział autorstwa Mariana Matzenauera w: Igrzyska stare jak świat, Warszawa 1976, s. 225.

10 Szatkowski Wojciech, Od Marusarza do Małysza, Zakopane, 2002, s. 23.

11 Kapeniak Józef, Tatrzańskie diabły, Warszawa 1971, s. 50.

12 jw., s. 52-52.

13 Sporty zimowe u progu XXI wieku oraz tradycje i perspektywy Zakopanego, pod red. Sz. Krasickiego i K. Chojnackiego, Zeszyty Naukowe nr 84 AWF Kraków, Kraków 2001, ISSN 0239-4839, s. 283.

14 Lipoński Wojciech, Encyklopedia sportów świata, Poznań 2001, ISBN 83-85414-70-0, s. 320-321.

15 Tajner Aniela, Legendy sportu polskiego. Białe szaleństwo, Cieszyn 1991, s. 8.

16 Sporty zimowe u progu XXI wieku oraz tradycje i perspektywy Zakopanego, pod red. Sz. Krasickiego i K. Chojnackiego, Kraków 2001, ISSN 0239-4839, s. 283.

17 Lipoński Wojciech, Encyklopedia sportów świata, Poznań 2001, ISBN 83-85414-70-0, s. 442.

18 Zieleśkiewicz Władysław, Encyklopedia sportów zimowych, Warszawa 2001, ISBN 83-01-13555-7, s. 185.

19 Wryk Ryszard, Akademicki Związek Sportowy 1908-1939, Poznań 1990, ISBN 83-232-0265-6, s. 99.

20 Sporty zimowe u progu XXI wieku oraz tradycje i perspektywy Zakopanego, pod red. Szymona Krasickiego i Kazimierza Chojnackiego, Zeszyty Naukowe nr 84, Kraków 2001, ISSN 0239-4839, s. 281.

21 jw. s. 285-286.

14

Powrót