Początki sportu żydowskiego na terenach Polski sięgają, aż 1896 r., kiedy to w Bielsku-Białej utworzono stowarzyszenie Bielitz-Bialauer Israelitischer Turnverein. W 1901 roku we Lwowie powstało Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczne. Podobne w Krakowie w 1902 r., zaś w Warszawie w 1915 r. Kluby te stały się potem założycielami Wszechświatowego Związku Żydowskich Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych „Makabi".

Jednym z największych i najwszechstronniejszych klubów żydowskich w Europie, ale i w stolicy Polski okresu międzywojennego był Makabi Warszawa. Swą nazwę wziął od Judy Machabeusza. Szybko stał się inicjatorem powołania ogólnopolskich struktur sportu żydowskiego. Od 1930 działających pod nazwą: Związek Żydowskich Towarzystw Gimnastycznych i Sportowych „Makkabi" w Polsce, z siedzibą pod tym samym adresem, co stołeczny klub. To był jedyny klub w tym zrzeszeniu pisany w skróconej nazwie (przez jedno k) w celu uniknięcia błędów w korespondencji kierowanej do Związku i klubu.

W okresie międzywojennym na terenie m.st. Warszawa, ludność stanowiła 1 179,5 tys. osób, z czego (na podstawie podziału według języka ojczystego) blisko 833,4 tys. – to byli Polacy (70,7 proc.). 333,7 tys. to Żydzi (28,3 proc.). Resztę stanowili – Niemcy, Ukraińcy, Rosjanie i Białorusini. (Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 1939 r.). Podobna była struktura narodowościowa klubów stolicy. Blisko 1/3 klubów Warszawy była żydowska (w 1921 – 20%, w 1930 – 33%, a 1939 – 21%). Poza tym był tylko jeden klub ukraiński, ale działał on tylko do 1921 r.

W 1930 r. podczas zjazdu Żydowskich Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych postanowiono połączyć „Makkabi" z Żydowską Radą Wychowania Fizycznego i utworzyć jeden Oddział Polski WZŻTGS „Makkabi" o silnym zabarwieniu syjonistycznym. Zrzeszał on w 1931 r. w całej Polsce blisko 45 tys. osób w 150 klubach.

Sportowe życie przybliżało kluby do siebie. Nikomu nie przeszkadzało, że Walne Zebranie Warszawskiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej w 1927 roku odbywało się w siedzibie „Makabi" przy ul. Nalewki 2a. Wcześniej klub działał przy ul. Długiej 50 (do 1922 r.). Dzierżawił dwa place w dzielnicy żydowskiej, które zimą służyły za lodowiska (przy ul. Nowolipki 37 i w Ogrodzie Krasińskich).

Wkrótce prezesem stołecznego futbolu (w latach 1930-1933) wybrany został żydowski działacz Zelik Rusecki. We władzach Polskiego Związku Pływackiego zasiadał W. Zajderbeit ze stołecznej „Makabi" (członek komisji rewizyjnej) i Henryk Eisenbett (od 1925 roku skarbnik).

Często dochodziło do ekscesów pomiędzy piłkarzami „Makabi", a piłkarzami innych polskich klubów np. z endecką Koroną, które zawsze były meczami podwyższonego ryzyka zwłaszcza w latach 1925-1928.

Przeciw hasłu eliminacji Żydów ze sportu opowiedziało się środowisko warszawskich działaczy WOZPN. Gdy delegat z Poznania na Zjeździe Walnym PZPN, domagał się wykreślenia klubów niechrześcijańskich ze związku, warszawiacy głosowali przeciw.

W 1937 r. klub zrzeszał 1700 członków. Był najliczniejszym i najwszechstronniejszym żydowskim klubem Warszawy. Obok sekcji piłki nożnej, gimnastyki, pływania w okresie międzywojennym czynne były sekcje: strzelecka, motocyklowa, żeglarska, kajakowa, łyżwiarska, ciężkiej atletyki. Funkcjonowały też sekcje niesportowe: turystyczno-narciarska, rytmiki i tańca, fotograficzna oraz dwie orkiestry. Roztaczał opiekę nad żydowskimi szkołami, organizował szkolenie instruktorów sportu.

Niestety wojna sprawiła, że wraz ze społecznością żydowską z Warszawy zniknęły takie kluby, jak „Makabi, „Gwiazda" czy „Hapoel".

Piłka nożna - to najbardziej popularna dyscyplina wśród Żydów. Pierwszą drużyną był zespół „niebiesko-biali", który w pierwszym swoim meczu w 1913 r. zagrał z rosyjską szkołą wojskową z Mokotowa i wygrał go 2:1.

Sekcja piłki nożnej została utworzona w 1919 r. Od 1922 występowali w B klasie. W 1926 awansowali do A klasy by tam grać do 1933 i należeć do najsłabszych drużyn. Wyjątkiem był 1929 rok, kiedy to piłkarze „Makabi" wywalczyli wicemistrzostwo A klasy. Przegrali, wtedy 0:2 z „Marymontem" finałowe rozgrywki o eliminacje do Ligi Państwowej (pierwszy poziom rozgrywek). W 1934 roku „Makabi" spadło do B klasy i tam grało do wojny.

Jej najbardziej znanym piłkarzem, był przybyły w 1925 r. z Krakowa (z „Jutrzenki") Józef Klotz. Postać warta wspomnienia, ponieważ to on zdobył pierwszą bramę dla biało-czerwonych w meczu ze Szwecją. Odbył się on 22 maja 1922 r. na Stadionie Olimpijskim w Sztokholmie. Piłkarz kilka lat później przeniósł się z Krakowa do Warszawy. Podczas wojny znalazł się w warszawskim getcie, gdzie zmarł w 1941 r. Obok niego najlepszym piłkarzem klubu był Benjamin Ankier.

Boks - sekcja cieszyła się dużą popularnością i zaczęła działać już w 1922 (rok przed założeniem Polskiego Związku Bokserskiego). Jeden z najważniejszych klubów w tej dyscyplinie w Warszawie. Drużyna „Makabi" walczyła w A klasie, w 1934 zdobywając Mistrzostwo Warszawy. Wśród najlepszych bokserów trzeba wymienić: Stanisława Andersa, Leona Jakubowicza, braci Garbarz, Juliana Neudinga, Mendela Birenzweiga, Mosze Pilnika i Leo Rundsteina. Bokserzy 7-krotnie walczyli w MP, dwa razy zdobywając złoty medal: Shlomo „Finn" Finkelstein (w 1928) i Józef Wysocki (1929).

Lekka atletyka - zawodnicy rozpoczęli działalność na początku lat dwudziestych. Od 1924 sekcja należała do Warszawskiego Okręgowego Związku Lekkiej Atletyki. Kilka lat później zrzeszała 128 zawodników i była jedną z trzech najliczniejszych sekcji lekkoatletycznych w Polsce.

Najlepszymi zawodnikami byli: Juliusz Liebfeld (sprinter) oraz skoczkinie w dal - Gustawa Berliner i Halina Brylant. W połowie lat dwudziestych, ceniona była też oszczepniczka i sprinterka Maria Rittner. Reprezentantką klubu była Helena Berson (pchnięcie kulą).

Sekcja pływacka - założona w 1921, najwięcej sukcesów przysporzyła klubowi w pierwszych dziesięciu latach istnienia. 29 czerwca 1928 r. otwarto przystań sekcji pływackiej przy Porcie Praskim. Na otwarciu obiektu obecni byli prof. Mojżesz Schorr, poseł Izaak Grinbaum i pedagog Janusz Korczak. W drewnianym budynku znajdował się basen i trybuna na 500 osób. Natomiast od 1936 r. funkcjonowało także kąpielisko przy ul. Saska Kępa 38.

Najlepszymi pływakami byli: Krymbier, Haskin (skoki do wody), Zygmunt Fogiel (także znany dziennikarz i działacz) i Elżbieta Medresówna (sprinterka). Z sekcji pływackiej w 1925 wyodrębniła się drużyna piłki wodnej. W 1939 zdobyli Mistrzostwo Warszawy i w sierpniu rozpoczęli rozgrywki o awans do I ligi.

W oparciu o własną przystań działała sekcja kajakarska, posiadająca w 1934 już 100 kajaków.

Koszykówka i siatkówka - Sekcje te działały głównie w oparciu o lekkoatletów. Funkcjonowały drużyny siatkówki, koszykówki i hazeny (najbardziej znana była Maria Ritter, która w 1928 r., strzeliła aż 21 goli)

Wśród panów wyróżnił się koszykarz Semek Jaworski. Poszczególne drużyny sekcji gier sportowych występowały w A-klasie, zazwyczaj zajmując środkowe lokaty. W 1930 zespół Makabi przegrywa w meczu dodatkowym z WKS Legia Warszawa (17-39) awans do A klasy.

Stadion „Makabi" - w 1929 roku klub otrzymał od miasta 2,8 hektara w okolicach dzisiejszych błoni Stadionu Narodowego (blisko torów kolejowych i stacji Warszawa Stadion). Sąsiadował on z parkiem Paderewskiego i stadionem Stowarzyszenia Ludowego. Podstawowe prace wykonano z Funduszu Pracy. W planach miał to być reprezentacyjny stadion sportu żydowskiego w Polsce z boiskiem piłkarskim otoczonym sześcio-torową bieżnią i trybunami, 4 korty do gier sportowych i domku klubowego. Kompleks sportowy miała uzupełniać nadwiślańska przystań „Makabi". Gazety żydowskie nawoływały do zbiórki na ten cel. Kryzys spowodował, że teren oddano bez trybun i zaplecza.

Od 1934 roku grały tu mecze piłkarskie żydowskie drużyny współpracujące z „Makabi" oraz polskie drużyny z C klasy. Od 1937 roku nad trzy hektarowym obiektem zawisła groźba przejęcia przez miasto pod Wielką Wystawę Międzynarodową. W 1938 r. zagrożenie minęło. „Makabi" obroniło jednak swój stan posiadania. Stadion uległ zniszczeniu we wrześniu 1939 roku. Podczas okupacji teren rozplantowano i przeznaczono pod uprawę warzyw.

Ciekawostki - zawodnicy Makabi od 1933 r. posiadali bazę (schronisko) pod Sokołem w paśmie Gorganów (Karpaty Wschodnie). Ponadto od lutego 1929 r. klub wydawał własny miesięcznik o nazwie „Makabi". Objętość wynosiła 16 stron. Ostatnie strony redagowane były w jidysz. Całość kosztowała 30 gr. Sporadycznie pojawiały się w nim fotografie. Od 1930 roku wychodził coraz rzadziej, aż rok później przestał się ukazywać.

Inne kluby żydowskie Warszawy

Żydowskie Akademickie Stowarzyszenie Sportowe (ŻASS) – pierwszy żydowski, wielosekcyjny klub sportowy studentów powstały w 1921 roku pod nazwą Związek Akademickiego Wychowania Fizycznego. Od 1923 r. występował w najniższej klasie rozgrywkowej WOZPN. W 1928 r. połączył się z „Ascolą" i jako ZASS występował w klasie B. W 1935 po spadku z klasy B wycofany z rozgrywek. Jego działaczem i członkiem sekcji lekkoatletycznej był Zygmunt Braude, późniejszy działacz Gwardii Warszawa.

Żydowski klub Sportowy „Hakoah" (po hebr. - siła) – powstały w 1922 r. na Pradze. Dwa lata później już grał w rozgrywkach najniższej klasy WOZPN. W 1927 awansował do klasy B. Klub zmagał się z licznymi kłopotami. Rozwiązaniem miała być fuzja w 1935 r. z innym klubem „Bar-Kochbą", ale nic z tego nie wyszło i w 1935 r. rozwiązano sekcję piłkarską. W latach 1928-1929 wydawał swoje własne pismo – „Sportowiec Praski".

Żydowski klub Sportowy „Hasmonea" – wielosekcyjny klub powstały w 1929 r. występujący w najniższej klasie rozgrywkowej (za wyjątkiem 1933 r.). Jego najsilniejszą sekcją był tenis stołowy.

Stowarzyszenie Robotnicze Wychowania Fizycznego „Jutrznia" – powstałe w 1922 r. z inicjatywy partii „Bund", aby upowszechniać sport wśród żydowskiej klasy robotniczej. W związku z czym w myśl tej ideologii najważniejszy był udział, a nie wynik. Piłkarze grali w klasie C, czasem zawieszając swoje członkostwo w WOZPN.

Robotnicze Stowarzyszenie WF „Gwiazda" – powstałe w 1923 r., a związane z żydowską lewicową partią Poalej Syjon-Lewica. Od 1924 r. należała do WOZPN i grała na stadionie zaprzyjaźnionej „Skry". Od 1929 r. występowała w klasie A. Klub dwukrotnie walczył w eliminacjach do Ligi Państwowej. Z jego szeregów wywodził się działacz Natan Tyleman. Najlepsi piłkarze to Zbigniew Birencweig i Jozef Wałach.

Żydowski Klub Sportowy „Hapoel" (po hebr. - robotnik) – powstał w 1931 r., a związany był z partią Poalej Syjon-Prawica. Klub grywał w klasie B, korzystając z boiska warszawskiego „Makabi".

Autor pragnie podziękować dr Robertowi Gawkowskiemu za inspirację i możliwość skorzystania z jego publikacji dotyczących sportu w okresie międzywojennym na terenie Warszawy.